Džamija u Umoljanima, nalazi se u istoimenom selu, na 1350 metar nadomrske visine, u srcu planine Bjelašnice. Selo pripada općini Trnovo (FBiH), a prije agresije na RBiH pripadalo je općini Konjic. Nacionalni je spomenik Bosne i Hercegovine i simbol duhovnog i kulturnog identiteta ovog kraja.
Vrijeme gradnje džamije nije precizno zapisano, ali je pretpostavka da se gradila krajem 15. vijeka. Na ovu činjenicu upućuje veliko prisustvo muslimana u popisu stanovništva sela Umoljani iz 1488/89. godine kao i činjenica da su selo Umoljani tada bili vjersko središte područja oko gornjeg toka rijeke Rakitnice. Prema predanjima tamošnjih stanovnika, prvog imama džamija je imala 1807. godine. Zidali su je Popovci iz Popova Polja, a njenu su gradnju finansirali seljani kroz donacije u dukatima (šorvanima).
Objekat je građen za vrijeme turske vladavine, kada je područje planine Bjelašnice pripadalo Kliškom sandžaku. Prvo je građena od drveta, a građu za džamiju graditelji su sjekli u mjestu Potoci, nedaleko od samog mjesta gradnje džamije. U temelje džamije ugrađen je veći broj stećaka. Tokom svog postojanja pretrpjela je više značajnih izmjena. Džamija s kamenim zidovima izgrađena je krajem 19. vijeka, a današnja kamena munara ’30-ih godina 20. stoljeća. Munara je obložena limom krajem ’70-ih godina kako bi se zaštitila od jakih udara vjetra i ekstremnih zimskih uslova koji vladaju na planini.
Džamija je pravougaone osnove spoljnih gabaritnih dimenzija oko 8,20 x 15,55 m, zidana od kamena. Sastoji se od otvorenog ulaznog trijema sa sofama, pretprostora sa stepeništem za mahfil, abdesthane, centralnog molitvenog prostora u prizemlju objekta, prednjeg mahfila i munare sazidane uz jugozapadni, perimetralni zid džamije. Mihrapska niša je u jugozapadnom zidu, do nje je mahfil, sa kojeg se penje na tavanski prostor. Krovna konstrukcija je drvena, a kao pokrov primijenjen je crijep.
Munara je postavljena na postamentu zidanom od kamena i obložena je limenim plaštom. U osovini munare postavljen je drveni jarbol (stožer). Oko jarbola džamije je izvedeno spiralno stepenište kojim se penje na zatvorenu galeriju šerefe.
Unutrašnjost džamije u Umoljanima sadrži sedam kaligrafskih natpisa, šest od njih su napisani na tri džamijska zida i jedan u mihrabu. Natpisi su rađeni u skorije vrijeme.
U haremu džamije nalazi se ukupno šest starijih muških nišana s turbanom. Dva nišana ispod turbana imaju isklesan vijenac u obliku niza prostornih trouglova, koji je simbol na nadgrobnicima onih ljudi koji su obavili hodočašće u Mekki.
U ovoj džamiji, tokom Drugog svjetskog rata, čuvana je i sačuvana Sarajevska Hagada. Tokom rata 1992–1995. jedini objekat na području bjelašničkih sela koji nije bio zapaljen je džamija u Umoljanima. O tome se ispredaju različite priče i legende. Tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu, kada su mnoga sela na Bjelašnici spaljena, džamija u Umoljanima je ostala netaknuta. Prema narodnim predajama, četnici su odbili spaliti džamiju zbog straha od aždahe koja je navodno nastanjivala okolni kanjon Rakitnice.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika 2004. godine donijela je odluku kojom je džamija u Umoljanima proglašena nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine što joj daje epitet trajno zaštićene građevine kao važnog dijela kulturnog naslijeđa naše domovine.
Adis Holjan
