Kada je imao 25 godina, Osman Nuri Hadžić je samostalno objavio studiju pod nazivom „Islam i kultura“ koja se smatra prvim značajnim pokušajem da se na bosanskom jeziku predstavi historija islama i islamskih nauka.
Ta studija je nastala kao naučni odgovor Milanu Nedeljkoviću, koji je u periodu 1892–1893. godine u časopisu Ljetopis Matice Srpske iznio niz optužbi protiv islama i muslimana. Nedeljković je smatrao da su muslimani inferiorni u odnosu na hrišćanske narode, da su u stagnaciji i praznovjerju, te da je islam kao vjera neprijatelj napretka i kulture.
Osman Nuri Hadžić je, koristeći znanje i intelektualnu preciznost, pobio Nedeljkovićeve tvrdnje, iznoseći argumente koji ih čine smiješnima i nelogičnima. On je predstavio nepobitne dokaze iz oblasti logike, filozofije, historije i teologije da pokaže da su Nedeljkovićeve tvrdnje netačne i zasnovane na predrasudama.
Jasno je da je Osman Nuri Hadžić temeljno proučavao naučnu literaturu o islamu na engleskom i njemačkom jeziku. Svoje razmatranje je zasnivao na strogim naučnim metodama, razlikujući naučne činjenice od ideologije i pristrasnih stavova.
Osman Nuri Hadžić razvio je tezu je da islam nije nespojiv s modernim civilizacijskim tokovima i da se muslimansko društvo, pored teritorijalnog širenja muslimanske države, razvijalo i iznutra, posebno u kulturnom i civilizacijskom smislu.
Osman Nuri Hadžić tvrdi da percepcija islama zavisi od izvora – oni koji su čitali popularne autore puni predrasuda ne mogu razumjeti pravu prirodu islama, dok se na naučne radove treba oslanjati za objektivan pogled. Na Nedeljkovićevu tvrdnju da je islam lažna vjera, a Muhammed samo kopija kršćanstva, Hadžić odgovara da ako nekome nije jasno božanski karakter islama, onda se i drugim vjerama treba osporiti božanski karakter. Također, Muhammed nije imao priliku da prouči druge vjere, jer je njegov životni put bio ograničen, pa nije mogao stvoriti potpuno novu vjeru na osnovu drugih.
Kada Nedeljković tvrdi da islam stagnira jer je fatalistički i pesimistički, Osman Nuri Hadžić dokazuje suprotno, pokazujući da fatalizam nije prepreka razvoju kulture. On navodi primjer starih Grka koji su bili fatalisti, a ipak su razvili visoku kulturu. Takođe kaže da ako bi islam učio da je sudbina unaprijed određena, ne bi bilo smisla napora za njegovo širenje, što se ne događa. Hadžić iznosi primjere iz historije da pokaže kako su muslimani davali veliki doprinos nauci i kulturi, poput poklona halife Haruna Er-Rašida Karlu Velikom – prvi sat u Evropi. Halife su podržavale i bogato nagrađivale naučnike i stručnjake, bez obzira na njihovu profesiju.
I danas je očigledno da je muslimanska civilizacija u prošlosti dostigla visoke standarde u nauci, umjetnosti i arhitekturi. Hadžić se poziva na Drapera, koji je izrazio sumnju da je u to doba bilo koji evropski narod bio toliko razvijen da bi krenuo putem obrazovanja i nauke kao muslimani. Na kordobskom univerzitetu školovao se i jedan papa, a muslimanski učenjaci su komentarisali Aristotela, pisali o zoologiji, putovali u naučne svrhe, i bavili se botaniko.
Osman Nuri Hadžić raskrinkava laž o tome da je hazreti Omer srušio Aleksandrijsku biblioteku, citirajući istoričara Gibbona koji kaže da je biblioteku uništio arhiepiskop Teofil mnogo prije. On također podsjeća na studiju jednog osmanlijskog autora koja detaljno opovrgava te tvrdnje o rušenju biblioteke.
Hadžić ne samo da je opovrgnuo neistine o islamu, nego je i objasnio historijske okolnosti u kojima su takve neistine nastajale. Prvi izvori ovakvih lažnih prikaza dolaze još iz 15. vijeka, iz pera bizantskih kaluđera, koji su, prema Voltaireu, pisali protiv islama više nego janjičari. Kasnije su te predrasude dodatno ojačane kroz njemački orijentalizam koji je poistovjećivao islam s otomanskim osvajanjima.
Osman Nuri Hadžić je pokazao da problem nepoštovanja islama nije samo u jednoj osobi, već u cijelom sistemu evropskog razmišljanja. Prepoznao je da je evropocentrični pristup nauci i kulturi tog vremena često iskrivljen i nepravedan. Kao potvrdu toga, donosi mišljenje engleskog naučnika doktora Lihtnera koji je tokom boravka u Indiji primijetio da islamske škole u Indiji nisu lošije, već su često bolje od engleskih.
On pokazuje da mnogi na Zapadu greškom misle da je obrazovanje i nauka rezervisana samo za njih, a da je Istok zaostao. Kroz cijelu studiju Osman Nuri Hadžić ukazuje na to da islam i kultura nisu suprotstavljeni, nego se međusobno podržavaju. Time se svrstava uz mislioce 20. vijeka koji su se borili protiv laži i predrasuda o islamskoj civilizaciji.
Adis Holjan
