Prema dostupnim historijskim izvorima, prva zabilježena kafana na prostoru današnje Bosne i Hercegovine osnovana je u Sarajevu 1592. godine, što potvrđuje ranu prisutnost specifične urbane kulture okupljanja i društvene interakcije u osmanskom kontekstu. Nedugo zatim, i Banja Luka je zabilježena kao drugi grad u Bosni sa registrovanom kafanom, čime se svrstava među pionirske prostore kahvenog rituala u Evropi.
O važnosti ove prakse svjedoči zakladni dokument (vakufnama) iz 1617. godine, u kojem se kao svjedok potpisuje prvi poznati banjalučki kafedžija – hadži Husein, što dodatno potvrđuje institucionalizaciju ovog fenomena u urbanom tkivu ranonovovjekovne Bosne. Ono što je osobito značajno u poređenju sa širim evropskim kontekstom jeste činjenica da su Sarajevo i Banja Luka imale organizovane kafane čak prije Pariza (1671) i Beča (1683), što govori o Bosni kao mostu između orijentalne i evropske civilizacijske sfere, gdje su kulturni obrasci s Istoka nalazili plodno tlo i prije nego što su se ukorijenili u središnjim dijelovima Evrope. Sam čin prženja kahve u Osmanskom Carstvu bio je pod strogim državnim monopolom, što svjedoči o ekonomskoj i političkoj važnosti ove robe. Privatnim licima, uključujući i kafedžije, nije bilo dozvoljeno samostalno pržiti kahvu, već se ta djelatnost obavljala isključivo u državnim pržionicama poznatim pod nazivom tahmis.
Država je prihode od ovih pržionica izdavala u zakup najvišem ponuđaču putem sistema iltizama, što je predstavljalo jedan od načina fiskalne eksploatacije popularnih i široko konzumiranih proizvoda. Tako se, prema podacima iz 1866. godine, banjalučki tahmis iznajmljivao za iznos od 6.500 groša godišnje, što jasno ukazuje na značaj potrošnje kahve u tom gradu.
Među gradovima s najvećom potrošnjom kahve u sklopu Bosanskog ejaleta isticali su se Sarajevo, Bijeljina i Banja Luka. Zanimljivo je napomenuti da su stanovnici ovih gradova gotovo bez izuzetka konzumirali cjelokupne propisane količine kahve prije isteka fiskalne godine, što svjedoči o ukorijenjenosti kahve u svakodnevici i kulturi življenja. Kada bi došlo do nestašice, upotrebljavali su se lokalni surogati poput prženog nohuta (slanutka) ili leblebije, koji su se pržili i mljeli u pokušaju da se što vjernije imitiraju okus i miris omiljenog napitka.
Mustafa Dedović
