U posljednja dva stoljeća u Bosni i Hercegovini i susjednim zemljama s lica zemlje, u različitim sistemima i režimima, gotovo u kontinuitetu rušene su džamije, mesdžidi, muslimanska greblja. Islamske bogomolje i vakufski objekti nisu uništavani samo tokom rata nego i u vrijeme vladavina koje nisu bile naklonjene muslimanima, njihovoj vjeri i kulturnom naslijeđu.
Mnogi od srušenih objekata izgrađeni su još početkom 16. stoljeća i predstavljali su kulturnu I dragocjenost neprocjenjive vrijednosti.
U vrijeme Kraljevine SHS srušeni sui li teško otšećeni sljedeći objekti:
1. Jakub-pašin mesdžid na uglu ulica: Behdžeta Mutevelića i Stevana Sinđelića. Sagrađen je 1491. godine. Ukupna površina iznosila je 447m2. Srušen je 1936. godine, a ekshumirano je i groblje uz mesdžid.
2. Džamija Havadže Ćemaludina u Ferhadiji. Sagrađena je 1515. godine. Uz džamiju je bilo i oveće groblje. Ukupna površina džamije, harema i groblja iznosila je 1.113m2. Srušena je 1940. godine.
3. Džamija Mustafe-bega Skenderpašića na Skenderiji, prva potkupolna džamija Sarajeva. Sagrađena je 1518. godine uz mekteb. Uz groblje, ukupna površina iznosila je 1.921m2. Vlast je sa kupole skinula olovo, te se nakon izvjesnog vremena, srušila kupola, a 1935. i sama džamija. Kamena munara je srušena 1960. godine.
4. Mesdžid Haradži hadži Mustafe age u ulici Hadžiabdinica. Prvi put se spominje 1541. godine. Obnovljen je poslije požara 1697. od dobrotvora hadži-Abdulaha. Uz groblje, ukupna površina iznosila je 887m2. Srušen je pred Drugi svjetski rat.
5. Džamija Dudi Bule hatun-mualima na uglu ulica Kevrina i Mejtaš. Sagrađena je prije 1540. godine. Uz džamiju je postojalo i groblje. Ukupna površina sa haremom i grobljem je iznosila 607m2. Džamija je 1927. pretvorena u stambene prostorije, a potpuno srušena prije Drugog svjetskog rata. Uz to je ekshumirano i groblje.
6. Mesdžid Kemal-begov u ulici Hasana Kikića. Sagrađen je prije 1538. godine. Ukupna površina uz groblje je iznosila 1.309m2. Mesdžid je proušen 1920. godine.
7. Mesdžid Hadži-Idrisov u Ćemaluši. Sagrađen je 1540. godine. Ukupna površina uz groblje pored mesdžida je iznosila 563m2. Mesdžid je srušen i groblje ekshumirano 1938. godine.
8. Mesdžid Haseći hatun u ulici Čemerlini. Sagrađen je prije 1556. godine. Ukupna površina uz groblje pored mesdžida je iznosila 640m2. Srušen je prije Drugog svjetskog rata, a groblje je ekshumirano 1950. godine.
9. Mesdžid Halač Davuda na uglu ulica Konak i Budžak. Sagrađen je prije 1560. godine. Površina mesdžida i dvorišta iznosila je 178m2. Dolaskom srpske vojske 1918. godine pretvoren je u skladište, a već 1919. je srušena munara. Mesdžid je potpuno uklonjen 1950. godine da bi se na tom prostoru sagradila stambena zgrada.
10. Mesdžid Tavil hadži Mustafe u Gundulićevoj. Sagrađen je 1545. godine. Uz mesdžid je postojalo i manje groblje. Srušen je 1933. godine i time je uklonjen zadnji objekat materijalne kulture muslimana, od onih koje je svojevremeno podigao sandžak-beg Skender paša.
11. Mesdžid šejh Bagdadi na Bistriku. Površina mesdžida sa haremom je iznosila 114m2. Munara je srušena 1933. godine. Mesdžid je srušen 1953., a ekshumirano je groblje preko puta mesdžida.
12. Mesdžid Ojandži-zade hadži Ibrahim u Tabašnici. Mesdžid je sagrađen poslije 1565. godine u istoimenoj mahali. Oštećen je 1910. godine, a potpuno uništen zajedno sa grobljem pred Drugi svjetski rat.
13. Mesdžid Nalčadži hadži-Osmana na uglu ulica Pehlivanuše i Banjski brijeg. Sagrađen je prije 1565. godine. Mesdžid i groblje oko mesdžida imali su površino od 217m2. srušen je 1936. godine, a tada je ekshumirano i groblje.
14. Džamija Kadi Bali-efendije na Pirinom Brijegu. Sagrađena je između 1578. i 1582. godine. Ovo je bila jedna od ljepših džamija sa kamenom munarom. Srušena je 1933. godine, a to zemljište je iskorišteno za izgradnju ženske medrese „Kadi Bali efendija“.
15. Mesdžid Hadži-Mahmut Bali Sahtijandži u ulici Pod musallom. Sagrađen je prije 1602. godine. Nakon Austrougarske okupacije, muslimani su se povukli sa prostora Histeta, a zatim i sa prostora oko Musalle. Tada je mesdžid pretvoren u skladište i u tu svrhu služio sve do 1910. pri čemu je ruiniran da bi 1920. bio potpuno srušen.
16. Mesdžid Pešiman hadži Husejina u Skenderiji. Mesdžid je podigao Halil hodža prije 1602. godine. Nakon požara obnovio ga je pešiman hadži Husejin, po kojem je i dobio ime. Srušen je pred Drugi svjetski rat.
17. Džamija Podtekija u istoimenoj ulici. Sagrađena je prije 1602. godine. Obnovio ju je dobrotvor Abdulah-aga Briga 1763. godine. Ukupna površina za haremom je iznosila 276m2. Srušena je poslije 1918. godine.
18. Mesdžid muftije hadži Sulejmana na Babića Bašči. Sagrađen je prije 1602. godine. Mesdžid i groblje su zauzimali površinu od 464m2. Munara je srušena 1933., a mesdžid 1952. godine.
19. Mesdžid Hatidže Kadundžik u ulici Mlini. Nisu sačuvani podaci o vremenu izgradnje niti o izgledu ovog mesdžida. Ukupna površina je iznosila 23m2. Mesdžid je srušen poslije Prvog svjetskog rata.
Srušene su i dvije medrese: Inadija i At-mejdan medresa.
Priredio: Dženan Bešlija.
Nijazija Koštović: “SARAJEVO IZMEĐU DOBROTVORSTVA I ZLA“, Sarajevo, 1995.
