Uloga derviša u osmanskoj urbanizaciji, posebno na teritoriji Bosne, bila je višeslojna, prisutna u različitim vidovima, a često nedovoljno sagledana u njenom punom dometu. Na istoku Rumelije, tokom ranog 15. stoljeća, derviši su igrali ključnu ulogu u formiranju novih naselja, najčešće kroz proces širenja islama i uspostavljanja zavija (tekija) . Međutim, bosanski prostor pruža drugačiji razvojni obrazac. Naselja osmanskog tipa ovdje nisu proizašla iz doseljavanja stranog stanovništva, već su se oblikovala na osnovama domaće populacije, uz specifične okolnosti pogranične stvarnosti i sigurnosnih izazova. Za razliku od unutrašnjosti Rumelije, gdje su novi gradovi često nicali oko vojnih posada i derviških centara, u Bosni su u tvrđavske gradove mahom stizale osmanske posade, dok su se životne funkcije najintenzivnije razvijale duž prometnih puteva. Upravo ti putevi postaju ključni za razumijevanje širenja osmanskog urbanog obrasca. Na njima se, često na postojećim srednjovjekovnim bazarima i naseljima, osnivaju zavije – prva jezgra budućih kasaba. Time se dolazi do zaključka da orijentalna fizionomija gradova u Bosni iz druge polovine 15. i prve polovine 16. stoljeća dobrim dijelom odgovara prethodno formiranim urbanim sredinama.
U procesu osnivanja kasaba u Bosni mogu se izdvojiti dvije paralelne komponente. Prva, ranija, ima izrazito derviški karakter. Formiranje naselja u brojnim slučajevima započinje osnivanjem zavija, posebno u drugoj polovini 15. stoljeća. Iako nedovoljno istražena i rijetko eksplicitno obrađena u izvorima, ova pojava ostavlja tragove u strukturi naselja. Druga komponenta nosi obilježja državne organizacije i religijske ortodoksije. Kasabe se u tom okviru počinju razvijati podizanjem mesdžida ili džamija, uz koje se brzo nižu druge ustanove javnog karaktera. Zavije su u svom početnom obliku imale prvenstveno funkciju konačišta za putnike, često obogaćene javnim kuhinjama. Tako je, naprimjer, današnja Careva džamija u Sarajevu podignuta oko 1457. godine po carskom nalogu, a iz državnih sredstava. Iako formalno carskog karaktera, ona predstavlja tipičan primjer državnog ulaganja u religijsko-urbanističku infrastrukturu. U Visokom, koje se razvilo oko 30 kilometara od Sarajeva, početak kasabe također je obilježen osnivanjem zavije, što dodatno potvrđuje obrasce ranog urbanog razvoja.
Zanimljiv je slučaj hamzevijske zavije iz 1519. godine, podignute između Zvornika i Srebrenice. Na osnovu timarskog sistema, jedan derviš po imenu Hamza uspijeva oformiti čifluk, odriče se timara i osniva zaviju s ciljem pomoći putnicima. Sultan potom daruje zemlju kako bi je mogao uvakufiti, ali to mjesto ne prerasta u značajnije naselje, ostajući tek prometna stanica. Slični primjeri evidentirani su i u Zvorniku, gdje se zavija svrstava među najranije objekte islamske kulture, kao i u područjima poput Puračića i Uskoplja. Ovi slučajevi potvrđuju da je i na bosanskom tlu derviška aktivnost nerijetko predstavljala inicijalni korak u oblikovanju muslimanskih naselja. U vrijeme kada je broj muslimana bio još uvijek mali, podizanje zavija imalo je jasno utilitarnu funkciju: prihvat putnika i osiguranje osnovne sigurnosti na putu. Vremenom, kako se gradovi razvijaju i učvršćuju, prvobitna funkcija zavija se mijenja. One postaju središta islamskog misticizma, dok ulogu prometnih stanica preuzimaju karavansaraji i hanovi. Ipak, tradicija gostoprimstva ostaje prisutna u svim derviškim redovima.
Od sredine 16. stoljeća, derviška komponenta u urbanizaciji gubi primat pred jačanjem institucionalne osmanske politike i širenjem ortodoksnih oblika islama. U tom periodu, Bosna sve više postaje tranzitna zona između jadranskog i podunavskog prostora, što dodatno podstiče razvoj komunikacija i gradskih središta, ali sada pod dominacijom državnih i religijskih normi.
Mustafa Dedović
