Umoljani, selo na planini Bjelašnici, jedno je od najstarijih i najautentičnijih planinskih naselja u Bosni i Hercegovini. Ima bogatu kulturnu baštinu, selo s autentičnim kamenim kućama i nošnjom, pastirskim kolibama (katunima), džamijom s kamenom munarom te nekropolom stećaka. Ono po čemu je posebno zanimljivo je legenda po kojoj selo dobilo ime.
Prema legendi u vrijeme zmajeva, vila i čarobnjaka, seljane je htio pojesti zmaj. Došao je iz kanjona rijeke Rakitnice koja se nalazi u dolini, ispod sela. Zmaj je bio u obliku zmije. Dolazeći iz kanjona prema selu za sobom je ostavljao trag koji danas podsjeća na putanju zmije. Tim tragom danas teče Studeni potok. Prema jednoj od najpoznatijih narodnih predaja, ime Umoljani potiče od riječi “umoliti” ili “moliti”, što znači moliti se. Zbog toga se selo nazvalo Umoljani – “oni koji su se molili”.
Prema kazivanju, tadašnji seljani bili su okupljeni na tradicionalnom teferiču, koji se i dan danas održavaju po bjelašničkim selima, a nakon učenja mevluda i jako su posjećeni. Kada su ugledali aždahu, pobjegli su na obližnje brdo Pošiljak, iznad sela. U strahu, zajedno s hodžom, molili su se Bogu da uništi aždahu čiji se tragovi i danas jasno mogu vidjeti u stijeni brda Pošiljak.
I dan danas prilikom dolaska u selo Umoljani koje je postalo turistička atrakcija, a nedaleko od džamije, može se uočiti kanjon rijeke Rakitnice, krivudavi Studeni potok u obliku zmije koj završava u kanjonu i oblik aždahe u brdu (stijeni). I ako mnoga bjelašnička sela i zaseoci nose ime po određenim prezimenima (Milišići, Šabići, Žilić, Sinanovići, Elezovići), te upravo zbog legende o aždahi i molitvama Umoljani su i dobili ime.
Upravo zbog legende o selu i njegovom imenu, pretpostavlja se da džamija u Umoljanima nije dijelila sudbinu 13 sela na Bjelašnici koja su tokom agresije zapaljena. Džamija je preživjela, a postoji više verzija o tome kako je ostala sačuvana u ratnom stradanju Bošnjaka i njihove imovine na prostoru navedene planine. O razlozima njenog opstanka pričaju se različite priče i legende.
Kada su se seljani vratili poslije rata u selo, na ulazu u džamiju, na jednoj gredi, ispisano je “Lazar – ne” što je najvjerovatnije značilo da se džamija ne pali. Najvjerovatnije poruku je zabilježio četnički komadant. Mnogi su pričali da je iz sela Umoljani bio porijeklom doktor koji je liječio dijete nekog srpskog komadanta, pa je iz zahvalnosti prema njemu upravo džamiju sačuvao. Ova priča nikad nije potvrđena, ali mještani je često prepričavaju.
Drugi razlog što nije džamija zapaljena, mještani navode da je agresori nisu zapalili bojeći se da ih dragi Bog ne bi kaznio. Naime, jedan od njih čuo je legendu o ovoj džamiji, ali i kako su Umoljani dobili ime, te je naredio svojim vojnicima da džamiju niko ne smije dirnuti.
Osim navedene legende, prepričavaju se i druge priče u vezi imena sela Umoljani. Jedna od priča je da su stočari Humljani iz Hercegovine dolazili ljeti na ispašu sa stokom i tu su neki ostali da stalno žive, te po njima selo nazvano Umoljani.
Danas su Umoljani živopisno selo koje privlači posjetioce svojom prirodnom ljepotom i kulturnim naslijeđem a džamija ostaje simbol opstanka i identiteta ovog kraja, okupljajući turiste i vjernike iz cijele Bosne i Hercegovine i svijeta.
Adis Holjan
